Ποια ήταν η Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου;

Από την παράσταση "Φανερωμένες", βασισμένη στα κείμενα της Ελ. Μουτζάν Μαρτινέγκου "Αυτοβιογραφία" και της Ρ. Γεωργακοπούλου "Φανερωμένη"

Η Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου (το όνομά της παραδίδεται επίσης ως Μουτσάν ή Μουτσά, Ζάκυνθος 1801-1832) ήταν μία από τις πρώτες Ελληνίδες συγγραφείς. Το γνωστότερο έργο της είναι η Αυτοβιογραφία της, ενώ από τα υπόλοιπα έργα της (θεατρικά έργα και ποιήματα) έχουν σωθεί ελάχιστα.

 Η ζωή της συμπίπτει με μια εποχή εθνικού και κοινωνικού αναβρασμού στα Επτάνησα, ωστόσο μέσα από το έργο της προκύπτει το προσωπικό της δράμα που έχει κοινωνικές προεκτάσεις: το δράμα μιας νεαρής γυναίκας της αστικής τάξης που επιθυμεί να μορφωθεί και να λάβει μέρος στην πνευματική ζωή του τόπου της και προσπαθεί σκληρά γι' αυτό.

Η ΖΩΗ ΤΗΣ

Η Ελισάβετ Μουτζάν γεννήθηκε στη Ζάκυνθο και ήταν κόρη του Φραγκίσκου Μουτζάν και της Αγγελικής το γένος Σιγούρου. Οι γονείς της κατάγονταν από αριστοκρατικές οικογένειες της Ζακύνθου και ο πατέρας της ασχολήθηκε με την πολιτική. Η Ελισάβετ μεγάλωσε σε αυστηρό, κλειστό περιβάλλον. Ασχολήθηκε, ωστόσο,  με τα γράμματα από νεαρή ηλικία. Γνώριζε την ιταλική και τη γαλλική γλώσσα και επηρεάστηκε από τους τρεις δασκάλους της,  που ήταν ορθόδοξοι κληρικοί. 

Καθώς δεν ήταν ικανοποιημένη από τους δασκάλους της, με προσωπική μελέτη απέκτησε γνώσεις της αρχαίας ελληνικής, της ιταλικής και της γαλλικής γλώσσας. Επιθυμία της ήταν να μην παντρευτεί, αλλά να αφοσιωθεί στη μελέτη και στο γράψιμο κάτι που θα της το πρόσφερε μια ζωή σε μοναστήρι, ή σε μία κατοικία της οικογένειας στην ύπαιθρο. Ο πατέρας της αρνήθηκε και τις δύο  αυτές προτάσεις. 

Η νεαρή κοπέλα μπροστά στο ενδεχόμενο να παραμείνει έγκλειστη μέσα στο σπίτι του πατέρα της, αποκομμένη από όσα συμβαίνουν έξω αποφάσισε να δραπετεύσει αλλά μετά από μια αποτυχημένη απόπειρα επέστρεψε χωρίς να την αντιληφθεί κάποιο μέλος της οικογένειάς της και τελικά αναγκάστηκε να υποχωρήσει και να δεχτεί την επιθυμία των δικών της να παντρευτεί. Η ανεύρεση γαμπρού στην Ζάκυνθο ήταν ιδιαίτερα δύσκολη και γι’ αυτόν τον λόγο ο θείος της πρότεινε να ταξιδέψουν στην Ιταλία όπου θα ήταν πιο εύκολο να βρεθεί σύζυγος για την Ελισάβετ και την αδερφή της, που ήταν και αυτή σε ηλικία γάμου. Το ταξίδι όμως, δεν έγινε εξαιτίας μιας ασθένειας του πατέρα της. 

Το 1831, μετά από απόφαση της οικογένειάς της, παντρεύτηκε τον κατά είκοσι χρόνια μεγαλύτερό της Νικόλαο Μαρτινέγκο, με τον οποίο απέκτησε ένα γιο τον Ελισσαβέτιο, μετά τη γέννηση του οποίου, πέθανε από επιπλοκές στον τοκετό, το 1832. 

Στο χώρο της λογοτεχνίας, η Μαρτινέγκου έγραψε έργα για το θέατρο και δύο πεζές μεταφράσεις, της Οδύσσειας του Ομήρου και του Προμηθέα δεσμώτη του Αισχύλου. Έγραψε επίσης οικονομικές και ποιητικές μελέτες, καθώς επίσης ποιήματα και θεατρικά έργα στα ιταλικά. Παρά τον μεγάλο όγκο του συγγραφικού της έργου, το μόνο που σώθηκε ακέραιο είναι η Αυτοβιογραφία της, την οποία εξέδωσε ο γιος της το 1881. 

Η Ελισάβετ υπήρξε ένα τραγικό πρόσωπο, καθώς έζησε την καταπιεσμένη ζωή των γυναικών της αστικής τάξης του τόπου, κλεισμένη μέσα στο σπίτι κάτω από την αυστηρότητα των αντρών της οικογένειας και αποκομμένη από τον κόσμο, όπως απαιτούσαν τα ήθη της ανδροκρατούμενης εποχής.

Η ίδια μέσα της, ωστόσο, ήταν ελεύθερη! Έγραψε την «Αυτοβιογραφία» της ως παραδειγματικό εγχειρίδιο γιατί ήξερε ότι η ζωή που της είχαν επιβάλλει ήταν η ίδια με τις ζωές όλων των άλλων γυναικών. Το κείμενό της ήταν μια κραυγή διαμαρτυρίας για όλα αυτά που οι άλλοι της επιφύλαξαν ως μοίρα, μια κραυγή με τον τρόπο που ήξερε και τα μέσα που είχε.

ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ

 Το γράψιμο για την Ελισάβετ υπήρξε ζωτική ανάγκη. Αν διαβάσει κάποιος ένα και μόνο από τα –ελάχιστα, άλλωστε σωζόμενα- έργα της, θα καταλάβει ότι γράφοντας η Μουτζάν ικανοποιούσε μια θεμελιώδη, ζωτική ανάγκη: αυτήν της επικοινωνίας. Η νεαρή γυναίκα ζούσε σε μια αυστηρή αστική οικογένεια της Ζακύνθου στις αρχές του 19ου αιώνα όπου δεν της επιτρεπόταν να βγει από το σπίτι της, ενώ παράλληλα μέσα σ’αυτό δεν υπήρχαν τα πρόσωπα με τα οποία θα μπορούσε να πραγματοποιήσει έναν πραγματικό διάλογο.  Έτσι, γράφει μανιωδώς αποζητώντας να συζητήσει με κάποιον, αποζητώντας μια καθημερινή συνομιλία. Διαβάζοντας την Αυτοβιογραφία της διαπιστώνουμε πώς από πολύ νεαρή ηλικία η Ελισάβετ άρχισε να γράφει κείμενα σε διαλογική μορφή και πως το δράμα γρήγορα γίνεται το λογοτεχνικό είδος που προτιμούσε να γράφει. Μέσα σε πέντε χρόνια, από το 1820 έως το 1825 γράφει είκοσι δύο «θεατρικά συγγράμματα».

Στην Αυτοβιογραφία της βλέπουμε πώς το γράψιμο γίνεται γι’αυτήν το κύριο μέσο ισορροπίας σε περιόδους κρίσης, αλλά και μέσο έκφρασης της ψυχικής πληρότητας. Το γράψιμο ταυτίζεται με την ικανοποίηση κάποιων βασικών, καθημερινών αναγκών της ζωής της, από τις οποίες η κυριότερη ήταν εκείνη της επικοινωνίας της με τους άλλους. Στη συνέχεια, εξελίσσεται δυναμικά σε όργανο κριτικής και καταγγελίας.

ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

H Aυτοβιογραφία της Zακυνθινής λόγιας Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου (1801-1832), μια σημαντική ιστορική μαρτυρία και συγχρόνως το πρώτο αξιόλογο δείγμα γυναικείας γραφής στη νεοελληνική γραμματεία, πρωτοεκδόθηκε το 1881. Το κείμενο της Μουτζάν αποκτά ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε ό, τι αφορά την απεικόνιση ορισμένων απόψεων της κοινωνικής οργάνωσης της εποχής που γράφτηκε, επειδή η συγγραφέας του βρίσκεται σε μια θέση προνομιακή, δεδομένου ότι από το ένα μέρος ανήκει στην καθεστηκυία (ανώτερη) τάξη, αλλά από το άλλο μέρος —λόγω του φύλου της— βρίσκεται στο περιθώριο αυτής της τάξης. Με τον τρόπο αυτόν, το κείμενό της αποτελεί μια περιγραφή της κοινωνικής καταπίεσης των γυναικών που είναι πολύτιμη για την ιστορία αυτού του προβλήματος (που έχει παίξει καθοριστικό ρόλο στην πολιτισμική και πολιτική ιστορία του ανθρώπου) και  ανήκει στην ιστορία της ελληνικής φεμινιστικής σκέψης, εκπροσωπώντας μάλιστα μια φιλελεύθερη εκδοχή της. Αυτός ο φιλελεύθερος φεμινισμός προήλθε από εκείνη τη σχολή της πολιτικής σκέψης που ονομάζουμε «φιλελευθερισμό», ο οποίος διατηρεί μιαν αντίληψη για την ανθρώπινη φύση που τοποθετεί τη μοναδικότητά μας (ως προσώπων) στη λογική ικανότητά μας.

Ο φιλελεύθερος φεμινισμός

 Ο φιλελεύθερος χαρακτήρας της φεμινιστικής σκέψης της Μουτζάν την φέρνει αρκετά κοντά στην Αγγλίδα πρωτεργάτρια του φιλελεύθερου φεμινισμού Mary Wollstonecraft, που με το έργο της A Vindication of the Rights of  Woman θέλησε να δείξει πόσο η ευημερία έβλαψε τις γυναίκες της αστικής τάξης του 18ου αιώνα, συγκρίνοντας αυτές με διακοσμητικά πτηνά κλεισμένα σε κλουβί. 

Mary Wollstonecraft

 «Αν η λογικότητα είναι μια ικανότητα που διακρίνει τον άνθρωπο από τα ζώα, οι γυναίκες έχουν την ίδια ικανότητα με τους άντρες- εκτός κι αν τα κορίτσια θεωρούνται ζώα», γράφει η Wollstonecraft.

Αυτό που κυρίως ήθελαν να περάσουν οι δύο συγγραφείς ήταν πως οι γυναίκες που μένουν κλεισμένες μέσα στο σπίτι, είναι εξασθενημένες και φιλάσθενες, επειδή δεν τους επιτρέπεται να έχουν δραστηριότητες έξω από το σπίτι. Δεν έχουν, επίσης, ελεύθερη βούληση επειδή δεν τους επιτρέπεται να παίρνουν τις δικές τους αποφάσεις, αλλά τελικώς στερούνται και αρετής, επειδή αποτρέπονται από την ανάπτυξη των λογικών τους δυνάμεων και ενθαρρύνονται να είναι ευχάριστες και να ικανοποιούν  τους άλλους, και ιδιαίτερα τον πατέρα όσο είναι ανύπαντρες , ή τον σύζυγο.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Στην ενδιαφέρουσα ιστορία της Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου διακρίνουμε τον ορισμό της καταπίεσης. Καταπίεση στη μόρφωση, στην έκφραση συναισθημάτων και στην ελευθερία των επιλογών. Μπορεί άραγε η καταπίεση να καταπνίξει ένα ταλέντο; Πολλές φορές, όλα αυτά που μπαίνουν εμπόδιο στην εξέλιξη ενός χαρίσματος, είναι και αυτά που τελικώς, το αναδεικνύουν. Αν η Ελισάβετ δεν ήταν τόσο καταπιεσμένη από το οικογενειακό της περιβάλλον, αν μπορούσε να συνομιλεί με τα άτομα του περιβάλλοντός της και να εξωτερικεύει τις σκέψεις και τις ανησυχίες της, ίσως να μην είχε καταφέρει να φτάσει τη γραφή της σε αυτό το σημείο. Η συγγραφή ήταν η μόνη της διέξοδος , αποτελούσε για εκείνην ζωτική ανάγκη, επικοινωνούσε με τους ήρωες που δημιουργούσε η φαντασία της και κάπως έτσι επιβίωνε… και κάπως έτσι, αρκετά χρόνια μετά, κατάφερε να γίνει η πρώτη ελληνίδα πεζογράφος.

 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΚΑΙ Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ

Για τον ελλαδικό χώρο του τέλους του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα, τα πράγματα είναι λίγο πολύ γνωστά. Οι Ελληνίδες στερούνται της κοινωνικής αναγνώρισης και δημόσιας ζωής των συγχρόνων τους Γαλλίδων και Αγγλίδων. Η παραδοσιακή ελληνική κοινωνία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας υποχρεώνει τις γυναίκες στην άγνοια, την υποταγή και τον εγκλεισμό, στο περιθώριο δηλαδή μιας αυστηρά πατριαρχικής και ανδροκρατούμενης κοινωνίας με πολύ υψηλούς δείκτες αναλφαβητισμού, τόσο στον γυναικείο όσο και στον ανδρικό πληθυσμό. […] Σε άμεση συνάρτηση με το νεοτεριστικό κλίμα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και με τη νέα αντίληψη που διαμόρφωσε για τη φύση και το ρόλο των γυναικών στη νεότερη κοινωνία, βρίσκεται η εμφάνιση ενός περιορισμένου αριθμού Ελληνίδων λογίων οι οποίες υπηρέτησαν με τον τρόπο τους τον στόχο της εθνικής αναγέννησης και της ηθικής-πολιτισμικής διάπλασης των γυναικών δημοσιεύοντας λογοτεχνικά κείμενα, δοκίμια και μεταφράσεις κατά τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Πρόκειται για έναν μικρό αριθμό γυναικών που δεν αποτελεί κανόνα, ούτε προκαλεί την ανατροπή του, αλλά που ωστόσο απηχεί μια εξέλιξη στη γυναικεία αυτοσυνειδησία και μια νέα αντίληψη για τον ρόλο της γυναίκας στη νεότερη ελληνική κοινωνία. Έχει υποστηριχθεί ότι τα λογοτεχνικά είδη που καλλιέργησαν οι γυναίκες τον 19ο αιώνα στην Ευρώπη, είναι εκείνα που θεωρήθηκαν κατώτερα, τα είδη του «εγώ», δηλαδή τα είδη του προσωπικού λόγου: λυρική ποίηση, επιστολή, ημερολόγιο, αισθηματικό μυθιστόρημα με άφθονα αυτοβιογραφικά στοιχεία. Το ίδιο ισχύει και για την Ελλάδα, όπου κατά τον 19ο αιώνα τόσο η ποίηση όσο και το πεζό είναι κατά κανόνα βασισμένα σε αυτοβιογραφικά στοιχεία. Η προτίμηση αυτή είναι δυνατόν να απηχεί από τη μια τις περιορισμένες εμπειρίες των γυναικών και τις περιορισμένες γνώσεις τους που δεν τους επέτρεπαν να δημιουργήσουν το υλικό ενός σύνθετου λογοτεχνικού και μυθοπλαστικού έργου, από την άλλη όμως και μια ανάγκη βαθύτερη για συγκρότηση ανεξάρτητης ταυτότητας μέσα από την προβολή της εμπειρίας τους, την ενδοσκόπηση και τη μνήμη. Το έργο ωστόσο των διαφωτισμένων γυναικών του τέλους του 18ου αιώνα και των αρχών του 19ου αποτελείται κατά κανόνα από μεταφράσεις ηθικοπλαστικού και διδακτικού χαρακτήρα σύμφωνα με τις αρχές του Διαφωτισμού.

Ο Ελισαβέτιος Μαρτινέγκος

Ο γιός της Ελισάβετ Μαρτινέγκου ήταν αυτός που σε ηλικία σαράντα εννέα ετών αποφάσισε να δημοσιεύσει την αυτοβιογραφία της. Η δημοσίευση, ωστόσο, της Αυτοβιογραφίας από τον Ελισαβέτιο ίσως υπηρετούσε και κάποια προσωπική σκοπιμότητα. Ίσως ήθελε να δείξει την καταγωγή του από μια ευαίσθητη και αφιερωμένη στα γράμματα και στη λογοτεχνία μητέρα.Ο τίτλος του βιβλίου του είναι χαρακτηριστικός: «Η Μητήρ μου», με υπότιτλο: «Αυτοβιογραφία της κυρίας Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου μετά διαφόρων αυτού ποιήσεων».Πολύ ενδιαφέρον από βιογραφική άποψη είναι το πρώτο ποίημα, στο οποίο ο γιος της Ελισάβετ αυτοοικτιρίζεται εκφράζοντας την απογοήτευσή του για την έλλειψη ιδιαίτερων ικανοτήτων και για τη γενική μέτρια κατάστασή του.

ΤΙ ΕΙΜΑΙ

Το λέω, δεν είμαι τίποτα

Ο νους μου είναι σκοτάδι,

Δεν έφεξε καμία στιγμή,

Πάντοτες έχει βράδυ.

Είμαι ελλιπής και δύσκολος

Στη μνήμη και στη σκέψη,

Η φύσις σ’ όλα ηθέλησε

Σκληρά να με στερέψει.

Πηγές:

www.politeia.gr

www.polysemiportal.gr

https://blogs.sch.gr/1gymchal

https://el.wikipedia.org/wiki

https://atexnos.gr

https://artic.gr/elisavet-moutzan-martinegkou-i-prwti-ellinida-pezografos/

     https://www.timesnews.gr/447153-2/

http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education/literature_history/search.html?details=62

https://slideplayer.gr/slide/11551786/ ( και για τις υπόλοιπες γυναίκες συγγραφείς του 19ου αιώνα)

Ρέυ Μπραχίμι, Στέλιος Τσάνη, Ελένη Παπαδάκη, Εύα Σταύρου, Έλενα Σχοινά, Έφη Χειμαριού, Σοφία Μίντζα, Ιωάννα Μπαϊζάνη, Κωνσταντίνα Κλώνη, Μάνος Χανιωτάκης, Κωνσταντίνα Χαντάντ, Φωτεινή Μαλούχου, Χριστίνα Παράβα.